Zaanse cacaohistorie
Hieronder volgt een voorlopige opsomming van Zaanse fabrikanten van cacao en chocolade per dorp . Aanvullingen zijn welkom!
Zaandam:
Cacao extractie fabriek “Wittenburg”
Fabriek van N.V. Wittenburg, Kalverringdijk. In vlammen opgegaan en gesloopt.
De fabriek stond ongeveer op de plek waar Claasen Jachtbouw is gevestigd. Klaas Wit en Burghart hebben hem gesticht in 1925, hetzelfde jaar als waarin zij begonnen met molen de Jonker in de Oostzijde te Zaandam.
De fabrieksgebouwen van voorheen de firma Stuurman
J. Stuurman, Oostzijde : 1908/1979, daarna Gerkens, nu in bezit van Cargill
bedrijfspanden: Aurora (vanaf1908, verbrand in1939), molen De Gans (vanaf1913, verbrand in 1915), molen de Os, molen het Jonge Big(vanaf …verbrand in 1923), pakhuis De Onderneming (verbrand in 1934), pakhuis Accra (brand in 1955), de panden van de ZOR (vanaf 1957).
verzamelplaatje uitgegeven door Cacaofabriek Holland
Cacaofabriek Holland, Oostzijde: rond 1900/1902, geen gegevens bekend
de fabrieken van Verkade 
Verkade, Westzijde: 1886/heden van United Biscuits
de fabrieken van Albert Heijn
Albert Heijn, Oostzijde:1887/heden
de fabrieken van Jan Schoemaker B.V.
Jan Schoemaker B.V, Haaldersbroek: 1923/heden
bedrijfspanden: doppenmolen Het Zwarte Kalf (vanaf 1923, verbrand in 1924), cacaofabriek Wittenburg (1928), cacaofabriek De Halve Maan (1928, verbrand in 1949), pakhuis De Zaan (verbrand 1930), cacaopakhuis Het Zwarte Kalf (verbrand in 1932), pakhuis Olympus, extractiefabriek De Witte Klok (1925-gesloopt in 1989).
handelsmaatschappij Obertop, Hemmes
Bedrijfspand: Oliefabriek De Oranjeboom verwerkte ook cacao
molen de Jonker in 1926
Chocoladefabriek De Jonker
Balkenzager De Jonker (Oostzijde, ten noorden van de Hoornse Lijn Zaandam) is van 1672 tot 1727 in gebruik als houtmolen. Vanaf 1729 staat hij ingeschreven als oliemolen. In 1905 plaatst Couwenhoven een stoommachine in de molen. Tot 1922 blijft Couwenhoven werkzaam met De Jonker. Daarna werd Hendrik Evenblij eigenaar maar die verkocht hem kort daarna door aan Wit en Burghart. In 1925 beginnen Klaas Wit en Leendert Burghart cacao-afval en chocolade-afval te verwerken. De molen heeft dan twee jaar stil gestaan.
In 1925 ontstaat er brand bij het smelten van cacaoboter . In hetzelfde jaar beginnen Wit en Burghart op het terrein van pelmolen De Jonge Prinses (Kalverringdijk Zaandam) een cacao verwerkend bedrijf onder de naam “Wittenburg”. Dit bedrijf wordt in 1963 gekocht door Schoemaker. Tegen het eind van de eeuw komt Claassen Jachtbouw in het pand.
Burghart gaat zich in 1940 richten op de productie van chocolade. In 1942 wordt Chocoladefabriek De Jonker opgericht. Deze fabriek fabriceert allerlei consumentenproducten, zoals pastilles, repen en bonbons. In 1963 koopt Gerkens de chocoladefabriek van Burghart en gaat er cacaoboter produceren. Gerkens werd overgenomen door het Amerikaanse Cargill.
De Jonker wordt door de firma Cargill nu nog steeds voor de productie van cacaoboter gebruikt.
Westzaan:
De fabrieken van Cacao Grootes 
Cacao Grootes, J.J. Allanstraat: 1825/1968
Bedrijfspanden: Cacaomolen De Paradijsvogel, cacaofabriek De Paradijsvogel
Koog aan de Zaan:
het pand Francken Cacao- en chocoladefabriek & Co
de voormalige Frankckenfabriek ” Mexico” na de brand in 1926
Francken Cacao- en Chocoladefabriek, J. Bestevaerstraat: 1899/1924
bedrijfspanden: Francken Cacao en Chocoladefabriek, Cacao- en chocoladefabriek Mexico (Oostzijde, Zaandam werd na faillisement van Francken bedrijfspand van N. Lamie
“Cacaofabriek Hollandia na de brand van 1934
Firma Kamphuijs & Oly, Wezelstraat
Bedrijfspand: cacaomolen De Wezel, Cacaofabriek Hollandia: 1897/1934
Cacaofabriek De Zaan, chocoladefabriek 1911 
Cacao de Zaan/Grace Cacao/ADM/Olam: 1911/heden
Zaandijk:
het pand van Nicolaas Wit in Zaandijk
Chocoladefabriek Nicolaas Wit, Lagedijk: 1932, in 1954 verhuisd naar nieuwe fabriek met nieuwe bedrijfsnaam in Krommenie (Nicolet-Krommenie).
Firma Nicolaas Wit. Voormalige cacao- en chocoladefabriek te Zaandijk, later (onder de naam Nicolet-Krommenie bv) te Krommenie. Het bedrijf werd in 1932 opgericht door Nicolaas Wit (1911-1961), die enige jaren later zijn broer Hendrik Wit (1913-1989) bij de zaak betrok. Nicolaas Wit werd een NV met drie directeuren, want ook vader Klaas Wit (voormalig adjunct-directeur van Cacao de Zaan en later mede-eigenaar van cacaofabriek Wittenburg) werd in de leiding opgenomen. In 1941 werd een nieuw bedrijfspand van twee etages gebouwd, dat na de oorlog tot vier etages werd verhoogd. In 1954 werd begonnen met de bouw van een cacaofabriek in Krommenie, waarnaar vervolgens de gehele produktie werd verplaatst, onder wijziging van de naam in Nicolet-Krommenie. In 1962 volgde de overname door Wessanen’s Koninklijke Fabrieken NV. Door concentratie der cacao- en chocolade-activiteiten heeft dit concern Nicolet BV in 1969 gesloten. Er werkten toen ongeveer 125 personen.
De T.O.C. (Teun Oly & Co.)
Cacao en chocoladefabriek T.O.C./Zaanlandsche Cacaofabriek, Lagedijk: 1900/1953
info:http://www.historischeverenigingkoogzaandijk.nl/hvkz/index.php/home/artikel/toc
Bedrijfspanden: pakhuis het Kalf, cacaofabriek De Zwaan.
het pand van Cacao- en chocoladefabriek Arriba, merknaam Holland Express + een advertentie uit 1913
Cacao- en chocoladefabriek Arriba, Lagedijk 132: 1911/eerste Wereldoorlog
Bedrijfspand: Arriba
verpakking van oranje cacaopoeder van Cacaofabriek Czaar Peter
Cacaofabriek Czaar Peter: geen gegevens over bekend, fabrieksmerk “het Glazen Jachtje”, de afbeelding dateert van 1901
Wormerveer:
Erve De Jong aan het Noordeinde
Erve De Jong : 1884 /1957,
fabriekspand: De Zaanstroom
De eerste fabriek van Pette aan de Marktstraat
Pette (werd later overgenomen door Boon) : 1870/1937
www.pette.nl
Fabriekspanden: de Arend
Boon’s cacaofabriek De Ruiter aan het Zuideinde
het in 1937 door Boon overgenomen pand van de firma Pette aan de Marktstraat
Boon’s Cacao: 1813/1992
Bedrijfspanden: De Ruiter, De Arend, Venezuela
fabriekspand Chocoladefabriek Keijzer en Stolp door brand verwoest,1915
Keijzer en Stolp: 1907/1937 nog geen gegevens van bekend
Krommenie:
chocoladefabriek Nicolet-Krommenie aan de Vaartdijk
Nicolet-Krommenie (voorheen Nicolaas Wit, Zaandijk): 1954/1969 vanaf 1962 deel van Wessanen’s Koninklijke Fabrieken
Assendelft:
Zaanland: 1910/eind jaren ‘30, nog geen afbeelding of informatie over bekend
Wormer:
Cacaofabriek de Moriaan aan de Veerdijk, 1920 
voorheen De Moriaan, nu onderdeel van ADM anno 2004
Wessanen/ De Mooriaan/ADM: 1921/heden
Gerkens/De Jonker/General Cacao Holland/ Cargill: 1928/heden
In 2015 werd er na heel veel jaren eindelijk weer een chocoladefabriek gevestigd in Wormerveer. Eigenaar is Wouter Koopdonk. De productie start in 2017. De fabriek is te vinden aan de Zaandijkerweg nr. 1
Bronnen: www.Duizend Zaanse Molens, Cacao langs de Zaan (Thijs de Gooijer, 2011), Jaap Klomp, afbeeldingen:Zaanstad Pictura, Jaap Klomp.
De Cacaoboom Lagedijk 142b Zaandijk
